ऑब्लिव्हिएट!


थोरो ’वॉल्डन’ मध्ये म्हणतो- "To be awake is to be alive"
अशक्यप्राय गोष्टींचे नेहमीच सुविचार बनतात.
कंप्युटरसमोर बसून कीबोर्ड बडवू शकणे हे ’जागं’ असण्याचं लक्षण मानलं तर म्या ’जित्ती’ हाय.
जिवंत आहेच तर-जनरली या वेळेला वेगवेगळ्या टेक्स्चरचे ,या कानशिलापासून ते त्या कानशिलापर्यंत सर्दीसारखे गच्च बसलेले  विचार, जे क्रॉनिक खोकल्याची उबळ ये‌ऊन ढास लागावी तसे येत राहतात-लिहून काढूयात.
बेटर आ‌ऊट दॅन इन
--

अकरावीला रुपारेल ला प्रवेश घेतल्यावर आपसूक्च घेतला गेलेला निर्णय "आता इंग्लिश वाचलं पाहिजे."
तेव्हा  ’ हॅरी पॉटर ऍड फ़िलॉसॉफ़र्स स्टोन ’ आणि ’ कंपनी ऑफ़ वुमन ’ एकत्रच वाचलेलं.
रोलिंग आज्जी आणि सिंग आज्जोबा यांनी मला व्यवस्थित ’अपग्रेड’ केलेलं- रोलिंग आज्जींनी व्होकॅब मध्ये आणि खुशवंत आजोनांनी -यू नो..
नो गैरसमज- ते पण भयंकर इन्फ़र्मेटीव्ह पुस्तक आहे-जरुर वाचा.

तर -
एच.पी मधले काही काही चार्म्स मला खूप आवड्तात, मला ते वापरायला मिळाले असते तर काय बहार आली असती असं मला वाटत राहते ते चार्म्स म्हणजे- "सायलेन्शियो!" आणि "’ऑब्लिव्हि‌एट!"
पहिला दुसरयाला गप्प करतो आणि दुसरा दुसरयांच्या आठवणी खोडून टाकतो.

या दुसरयाबद्दल मला नेहमी प्रश्न पडायचा-म्हणजे हा नक्की काय करतो?

नोटपॅड मध्ये एखादा ड्राफ़्ट लिहावा आणि तो ’सिलेक्ट ऑल’ करुन डीलीट ’करुन टाकावा तसा आपल्या डोक्यातला आतापर्यंत साठवलेला डेटा खोडून टाकला जातो की रेट्रोस्पेक्टीव्ह इफ़ेक्ट सारखं काहीतरी?-ह्या पॉ‌ईंटपर्यंत विसरला की भोज्जा! बस्स.

आता माझ्यावर कोणी ऑब्लिव्हि‌एट चार्म वापरला तर नेमकं कुठल्या पॉ‌ईंट पर्यंत काय विसरेन?
गिल्डेरॉय लॉकहार्टसारखं भीषण स्पेल डॅमेज हो‌ऊन सगळंच विसरले आणि माझा मेंदू सोमवती अमावस्येच्या रात्रीसारखा पिच ब्लॅक झालाच तर मग सवयींचं काय?
चालण्याची,बोलण्याची सवय, शब्द जोडून अर्थपूर्ण वाक्यं तयार करण्याची पद्धत; ’प्रोसेस’-यांचंही रेकॉर्डींग मेंदूतच असतं नं?-पर्यायाने आठवणींमध्ये.
त्या सवयी पण नाहीशा होतील की कसं?
पिक्चरमध्ये वगैरे हिरॉ‌ईन् डोक्याची पट्टी चाचपून् "मै कहा हू?" म्हणते तेव्हा ते ’नेमकं’ किती-काय् काय्-कुठपर्यंत् विसरलेली असते?

मी आजही झाडून सगळ्या ब्रेक अप्सच्या पुण्यतिथ्या आठवून आठवून साजरया करते, त्या-त्या मुलाला आवडत नव्हत्या त्या गोष्टी दिवसभर करत बसते, उदा.- सुरणाची भाजी खाते, अर्ध्या बाह्यांचे वेडपट बनियन घालणारया मुलाबरोबर फ़िरायला जाते, रिक्षावाल्याने हूल दिली की कचकावून एक शिवी हाणते, यादी मोठी आहे.
एकाचा चेहरा आता तर मला आठवत सुद्धा नाही पण तो टपरीवर सुद्धा खाण्याच्या आधी बुफ़िनचा सोप पेपर वापरायचा तो ही फ़क्त लेमन फ़्लेवरचा हे लख्ख आठवतं.
इतकी वर्षं झाली तरी त्यांच्या आवडीनिवडी, सवयी माझ्या व्यवस्थित लक्षात आहेत.
हे कसं लक्षात राहतं?-त्याने आता तेव्हा पडायचा तसा फ़रक पडत नसला तरी?
माझा मेंदू बहुधा रोम आहे - ’रिरेमेंबर ऑल’ ला सेट केलेला आणि
पोरांचा बहुधा रॅम असावा-मोस्ट व्होलेटा‌ईल  मेमरी.
असो, तो माझा पॉ‌ईंट नाही.
सांगायचा आणि माझ्या बोलण्याचा मुख्य मुद्दा असा की-

आज आत्ता माझ्यावर ’ऑब्लिव्हि‌एट’ वापरला तर मग-
वरील सगळ्या गोष्टी-टाका‌ऊ इन्क्लूडेड-फ़ारसा प्रयत्न न करताही लक्षात राहण्याची सवय-
आजही कच्चकन ब्रेक दाबला की मी जीभ चावून सॉरी म्हणते-पर्टीक्युलरली कुणालाच नाही-पण म्हणते-
जीन्स, मोजे घालताना पहिले डाव्या पायातून घालते-उगाचच बनवलेली सवय-
गुलाबी रंग मला बिलकुल आवडत नाही-
पुस्तकांची पान दुमडून ठेवणारया लोकांचा भयंकर संताप येतो-
जेवण संपल्यावर मी ताटात गिरवत बसून राहते-
मला कॉफ़ीचा मग दोन्ही हातात घे‌ऊन पिण्याची सवय आहे, चहाचा कप मात्र एकाच हातात-
ट्रेममध्ये झोपेतून अचानक जाग आली तर "पुढलं स्टेशन कुठलं असावं बरं?" चा अंदाज लावायला आवडतो-
मी हे सगळं ऍबसोल्युटली विसरेन?
आजच्या घडीला ’नो’ मोड वर सेट असणारया गोष्टी ’येस’ ला रिसेट होतील?
की नाही?  मुळातूनच अशी ’आहेच’ म्हणून?

विस्मरणात जाणारया जगाला विसरता येणं शक्य आहे?

शिट!
माझ्या मेंदूतल्या हे असले काहीतरी विचार करणारया पेशीवर पुढे मागे संशोधन हो‌ईल का?
असो,
Signing Off!
Peace.

माय फ़ेव्हरीट पुतना ऑंटी.!


दिवसभरातल्या अनेक घटनांमधून एक कथा जन्म घेत असते. आयुष्यातली पुरेशी वर्षं जगून घेतली म्हणजे जगून घेतलेल्या वर्षांमधली लय अखेरीस आपणांस सापडते, माणसाकडे आपण सूक्ष्मदर्शकातून पाहावं तसं पाहायला लागतो ,त्याचे कंगोरे आपणांस उकलू लागतात. वरवर पाहायला जरी सर्व व्यक्ती सुट्यासुट्या असल्या तरी त्यांची-आपली वीण आत कुठेतरी घटट विणली गेलीये, अदृश्याचा हा धागा आपल्याला उकलून घ्यायचाय पण तो कसा? कुठून? कुठवर? ह्याचा विचार आपल्याही नकळत आपल्या अंतर्मनात चालू असतो. या दृश्य-अदृश्यातच कथांची बीजं लपलेली असतात. पण कथानिर्मितीस एव्हढं पूरक हो‌ऊ शकतं? पारंपारीक कथेत किमान दोन तीन प्रसंग असावे लागतात, ते काही अंतराने घडावे लागतात, त्यात कार्यकारणभाव असावा लागतो, पण सतीश तांब्यांच्या कथा हा समज खोटा ठरवतात.

’माझी लाडकी पुतना मावशी’ मधली प्रत्येक कथा कथेच्या पारंपारिक साच्याला छेद देत जाते. यातली कथा घटनाप्रधान रंजन आणि कृत्रिम उद्दीष्टवादापेक्षा व्यक्तीला केंद्रस्थानी ठेवून अधिकाधिक अंतर्मुख होत जाणारी आहे. ह्या कथा आपल्याला भिडतात कारण त्या शोकात्म असतात किंवा त्यातल्या नाट्यपूर्ण घटनांनी नपेक्शित वळण घेतलं म्हणून नव्हे तर त्यातली पात्रं म्हणजे मी-तुम्ही-आपण सगळे असतो. ती पात्रं कधीकाळी आपणच बोललेली वाक्यं, आपणच सांगीतलेली फ़िलॉसॉफ़ी सांगत असतात. सतीश तांबे आपल्याला व्यक्तिश: ओळखत होते की काय असं वाटावं इतपत ती कथा आपल्यावर बेतल्याचं सतत जाणवत राहतं. ’राज्य राणीचं होतं’ या त्यांच्या पहिल्यावाहिल्या पुस्तकातल्या सर्जनशील लिखाणानंतर या दुसरया पुस्तकाबद्दलच्या अपेक्षा साहजिकच उंचावतात. ’न निखळ कल्पना, न निव्वळ वास्तव तर संकल्पना असते ज्यात तेच ठरु शकतं अभिजात’ या लाडक्या धारणेतून लिहीणारया या लेखकाच्या कथा मुळीसुद्धा भ्रमनिरास करत नाहीत.

काही घट्ना आठवणींच्या ड्रॉवरमध्ये पार आतल्या कप्प्यात लपवुन ठेवलेल्या असतात. कधीकधी वाटू नये त्या गोष्टींबद्दल ओढ वाटते, का वाटते हे  विचारल्यावर समाधानकारक सुसंगत उत्तर देता येत नाही, जगाच्या दृष्टीने दळभद्री त्याबद्दल तीव्र उत्सुकता वा्टते, आयुष्यातल्या रहस्यमय गोष्टींशी त्या त्या गोष्टींचं अनाकलनीय नातं जाणवायला लागतं अशा मनोवस्थेमधल्या ’खुनाच्या हद्दपारीची शिक्षा’, ’देव-दानवे नरा’ या कथा. आपल्या हातुन घडू नये ते घडवण्याची अमर्याद ताकद बाळगणारया आपल्यामधल्या अनिर्बंध ’त्या’ला प्रचंड वचकून असणारा समीर असो किंवा ’अ डे विल कम , डेविल विल विन, ईविल विल विन’ हा मंत्र अथक पुटपुटणारा नंदन असो, काहीशी भयाण, काहीशी विनोदी असंबंद्धता हाच जीवनाचा खरा पाया आहे ह्याची जाणीव या कथा वाचताना पदोपदी होते. समीरबद्दल लिहीताना तांबे एका ठिकाणी लिहीतात,
"चुटपूट लागल्यावर त्याला समांतरपणे असं आठवायचं की , बरयाचदा उंच ठिकाणी गेल्यावर वा चालत्या वाहनातून उडी टाकू की काय, अशी जी धाकधूक वाटते त्यातलाच हा प्रकार आहे"
अर्थ-निरर्थकाची अशी कितीतरी भेंडोळी आपल्याही डोक्यात पडून असतात पण त्यावर आपण कधी नीट विचार करत नाही. आपण फ़क्त उत्तरं मिळवायची धडपड करतो पण मुळात प्रश्न काय याचा सखोल विचार आपल्याकडून होत नाही. फ़क्त उत्तरंच कठिण असतात असं नव्हे तर कधीकधी प्रश्नसुद्धा कठिण असतात, समीर, उदय, नंदनला पडणारया-तांब्यांनी शब्दात नेमक्या मांडलेल्या प्रश्नांसारखे.

षांताराम पवारांची भडक गुलाबी-पिवळ्या  रंगातली जी पुतना मावशी मुखपृष्ठावर विराजमान झालिये त्या वच्छीमावशीची ’माझी लाडकी पुतना मावशी’ ही शीर्षक कथा. ’लैंगिकता’ या विषयाकडे बघायची आपली दृष्टी किती साफ़ आणि सहज आहे यावर ही कथा तसेच ’थेंब थेंब तळं-थेंबे थेंबे गळं’ तसेच ’खुदको खुद..खुदही!’ या कथा वाचक किती समजूतदार पणे घेतोय हे ठरेल. ’लैंगिकता’ ही मानवाची अनघड अशी आदिम प्रेरणा आहे, भल्याभल्यांना चकवणारी.लेखकाने आपल्या कथांमधून लैंगिक उर्मी आणि व्यवहार यांच्या विविध रुपांचा शोध घेतलाय. जिथे प्रत्यक्षपणे हा विषय नाही तिथेही तो अपरिहार्यपणे डोकावतोच आहे. तांब्यांच्या कथेत स्त्री-पुरुष संबंधाविषयीचे विषय व्यापून राहिले आहेत पण, त्यातही पुरुषमनाचा मागोवा त्यांनी समर्थपणे घेतला आहे. हे करताना परंपरागत कुटुंबव्यवस्थेची, स्त्री-पुरुष संबंधांची अंधारी दारं थोडीफ़ार का हो‌ईना किलकिली केली आहेत. बेरकी पुतना मावशीसुद्धा आपल्या व्यावहारीक शहाणपणात कणभर का हो‌ईना सरतेशेवटी भर घालून जातेच.

’सी-सॉ’ ,’देव-दानवे नरा’ , ’झेपेना मज अढी, वैर कुठे’ ह्या श्याम मनोहरांच्या कथांच्या शीर्षकांची आठवण करुन देणारया कथा -
एकाच वेळी जगण्याच्या आधुनिक आणि आर्ष गाभ्याला स्पर्श करणारी, साध्यासुध्या जगण्याची ’गुरुविण कोण’-
आपल्या सभोवतालचं जग स्थायी असतं, आपण बदलत जातो. लहानपणी पाह्यलेली एखादी गोष्ट मोठेपणी आपल्याला वेगळी भासते. ती वस्तू बदललेली असते का? तर नाही. आपण बदललेलो असतो. पण आपल्यात नेमकं बदलतं तरी काय,या बदलण्याचा वेध घेणारी ’होवो होवो सृष्टी दृष्टी‌आड’ -.
कधीकधी  घटना एकदम साधी असते पण तिच्यामध्ये मायक्रोस्कोपिक पदरांचं जंजाळ असतं. त्या बारीक-बारीक तपशिलांमधून कथा आकाराला येते याचे उदाहरण असलेली ’बापूंच्या खुर्चीची गोष्ट’..
कोणतीही कथा असो, संस्कृती, सभ्यता यांचे मुळातले अर्थ तपासून बघण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.प्रत्येक गोष्टीबद्दलचा उलटसुलट विचार झाला आहे. उल्टाच्या उल्टा विचार म्हणजे सुलटा नसलेला विचारही मग ओघाने येतोच. जगण्याच्या प्रत्येक क्षेत्रातली दांभिकता, खोटेपणा तसेच कचखा‌ऊपणे भव्यदिव्य किंवा खरं श्रेष्ठ आहे ते नाकारतच आपण कसं जगतो याचं हे जबरदस्त चित्रण या कथांमध्ये झालेलं आहे.

अमर्याद प्रश्नांची तेव्हढीच अमर्याद उत्तरं वाचताना, व्यक्तिगत आणि समूहजाणिवांचा गुंता सोडवताना, त्यावर मनातल्या मनात बोलताना मनावर हलकासा  झाकोळ येतो न येतो तोच येते ’लेखकाचं डोस्कं आणि न्हावी’ही कथा आणि मग तांब्यांची कथा तिची स्थिरवृत्ती सोडून गतिमान होते.प्रकटीकरणाच्या उपरोधात्मक आणि तिरकस शैलीतुन कथा मजेदार उलगडत जाते.कथेचा उगम कसा होत असावा हे शोधू पाहणारया आणि त्यासाठी तिला नियंत्रितपणे ’घडवू’ पाहणारया लेखकाची आणि गणपा न्हाव्याची कथा प्रत्येकाने वाचावी, खुसखुसावं, लेखकाला दाद द्यावी आणि ताजतवानं हो‌ऊन पुढच्या कथेच्या जगात जगायला निघून जावं.

तांब्यांच्या कथेचं वैशिष्ट्य असे की ते समकालीन जगण्याबद्दल लिहीतात, त्या जगण्याचा एक भाग हो‌ऊन लिहीतात. कथेची भाषा या जगण्याच्या रितीचाच एक भाग आहे आणि म्हणूनच ती चोख , रोकडी आहे. ती काही झाकत नाही, सुशोभितही करत नाही. प्रत्येक कथा काहीतरी निराळा विचार सांगते, समाज, परंपरा यावर भाष्य करणाया कथा असल्या तरी त्यांचा स्वर टिपेचा नाही, शांत आहे.
आयुष्यात वाच्यता करता न येणारया बरयाच घटना असतात, खुद्द आपल्या व्यक्तिमत्वाला काळी, करडी किनार असते पण त्या काळोख्या कोपरयांना आपण चुटपुटत्या भावनेनंच, क्वचित गंड मनात घे‌ऊनच बघतो. पण आयुष्यातल्या डार्क प्रॉब्लेम्सना डार्क व्हिजननेच भिडावं असं काही नसतं. तांबे आपल्या कथेतुन सर्वप्रथम तो अंधार काय आहे ते सांगतात आणि मग खुबीने त्या अंधारातून त्यांनी शोधलेला-तात्पुता/कायमचा मा्र्ग सांगतात.

सर्वसाधारण कथा वाचताना तेच तेच अतिपरिचयाचे आयुष्य, त्याचत्याच नाट्यमय घटना, तीच ती तकलादू पात्रं यांतून ती कथा पूर्वी वाचलेली वाटावी इतकी ओळखीची वाटायला लागते, मग त्या कथेतून आपल्याही नकळत आपण मनाने बाहेर पडतो.
पण या सगळ्या ’जगण्या’बद्दलच्या गोष्टी आहेत. जगण्याविषयीचे अ-चाकोरीतले अनुभव सांगणारया या कथा अतिपरिचयाच्या शिळ्या कथांसारख्या ठोकळेबाज नाहीत. या संपतात तिथून चालूच राहणार आहेत कारण जगण्याला कसला आलाय आरंभ- शेवट? कुठल्यातरी बिंदूपासून सुरु व्हाव्या तशा त्या सुरु होतात आणि कुठेतरी संपतात. मुद्दामून केलेली वातावरणनिर्मिती नाही, कोणतीही डूब द्यायचा प्रयत्न नाही, आणि सर्वात महत्वाचं कुठलाही अभिनिवेश नाही. ह्या कथा घटनांमधून नाही तर घटनांमधल्या संकल्पनांमधून, पात्रांमधून उलगडत जातात. आणि म्हणूनच आपण या कथांमध्ये हरवून जातो आणि त्या संपतात तेव्हाच सापडतो.

जगताना बहुसंख्यांना काळाचं जाणीव तर असते पण क्वचितच कोणाला क्षणाचं भान असतं. या कथांमध्ये ते भान जपलेलं पदोपदी जाणवतं. जगण्याच्या रेट्यातही लहानसहान गोष्टींमधला आनंद शोधत-शोधत जाणारया कथा वाचायच्या असतील तर प्रत्येकाने वाचायलाच पाहिजे असा हा कथासंग्रह- ’माझी लाडकी पुतना मावशी’.

बॉं व्होयाज

आजचा दिवस रोजच्यासारखाच होता.

दिशाही त्याच होत्या.
सूर्य चुकून पूर्वेला उगवलाय असं नव्हतं.
माझी उंची गेल्या दिवसा-आठवड्या-महिन्या-वर्षाइतकीच म्हणजे पाच फ़ूट दोनशे एकूणऐंशी इंचच होती.
कशातही काहीही फ़रक नव्हता.
एकाच मिश्रणातून सारख्या वड्या पाडाव्यात तसा आजचा दिवसही तोचतोचतो, अगदी तस्साच होता.

सकाळच्याच लोकलची जुळी बहिण हलतडुलत दादर स्टेशनवर थांबायच्या आधीच दहा सेकंद आधी उडी मारुन इथं जाऊ का तिथं आणि इथं बसू का तिथं चं इन्जिनीयस डिसीजन मेकींग आटपलं. तेवढ्यात बाहेरच्या वेगवेगळ्या आकाराच्या, वजनाच्या, वासांच्या बायांचा लोंढा अंगावर चाल करुन आलाच.
आज मी शिताफ़ीने त्या लाटण्याच्या साईझच्या गुजराथीणीला टाळलंय.
’कुछ कुछ होता है’ मध्ये साना साईद गेली होती तशीच ही काल बंदुकीच्या गोळीसारखी  भक्ककन  डोक्यात गेली होती. पार कान किटेस्तो मला चावत बसली होती.
वाईट नव्हती ती पण दुसरया दिवशी माझ्याबरोबर हसली असती,
मग तिसरया दिवशी तिने माझ्याकरता जागा वगैरे पकडून ठेवली असती
आणि नंतर नंतर तिच्या घरी ढोकळा, उंधियो खायला बोलावलं असतं...
काल गाडीतून उतरताना एवढ्या शक्यता डोळ्यासमोर आल्या की मला क्षणभर भीतीच वाटली.
आपण एखाद्या वेळी नेमकं कुठे असणार आहोत हे कोणी गृहीत धरुन चालावं म्हणजे भयंकरच नाही का?

आज माझ्या आजूबाजूला परिचायचीच मंडळी आहेत.
कुरकुरीत क्रॅक्जॅकसारखी कांजीवरम, तिच्या बाजूची ग्रे रंगाची अत्यंत स्फ़ोटक वस्तू, माझ्या सीटवरची कायम आतून थंड असणारया पण बाहेरुन  घाम येणारया बाटल्यांमधली पेयं पिणारी पोरगी, पलीकडच्या विंडो सीटवरची बाई ;जी मला पहिल्यापासून निळ्या रंगाची वाटते-निळा म्हणजे  काटेभवरीच्या फ़ुलासारखा निळा, कुठलं गाणं ते- ’निले निले अंबर पर’ मधला निळा..आणि माझ्याकडचे निळे अचानक संपलेत.
तर इत्यादी मंडळी.

ट्रेनमध्ये प्रत्येक जण आपल्याचकडे चोरून बघतोय  असं चमत्कारीक फ़िलींग येतं.
आणि हे माझ्यासकट सगळ्यांनाच वाटत असल्यामुळे जो पहावा तो आपला एकमेकांची नजर चुकवत बसलेला नाहीतर गळे, खांदे चाचपत बसलेला असतो.
कधीकधी कोणातरी वाटतं ओळखीचं पण आतमध्ये जाम काही हलत नही.
आताही माझ्या डाव्या खांद्यापासून पंचेचाळीस अंशातली मुलगी माझ्याकडे गेली दहा मिनीटं बघतेय हे मला तिच्याकडे न बघता जाणवतंय. हे वरच्या बघण्यातलं बघणं नाही तर ऍक्चुअल ’बघणं’.
मी तिला ओळखत नाही म्हणजे ऍटलीस्ट मला तरी असं वाटतंय.
ती काय विचार करत असेल माझ्याबद्दल?
ती गाणी ऐकतेय..कुठलं?
कुठलं गाणं ऐकताना ती आपल्याबद्दल विचार करतेय याबद्दल मला जबर कुतूहल वाटलं.
आपल्या मनात चाललेले विचार म्हणजे आपण असू तर दुसरयाच्या मनात आपल्याविषयी येणारे विचार म्हणजे सुद्धा आपणच का?

मला व्यक्तिश: विंडो सीट आवडते. ट्रेनच्या सुसाट वेगात पुढे जाताना खिडकीत बसलेल्या आपल्या सावलीचा ठसा मागे पडणारया प्रत्येक जागी उमटलेला आहे ही जाणीव मला वसई-दादर परिसरात ओम्निप्रेझेंट असल्याचा फ़ील देते.माझी सावली हे स्वत:ला सावली नसलेलं आक्रित असल्याने तिला (म्हणजे माझ्या सावलीला!) काय वाटत असेल याची मला कल्पना नाही.

कधीतरी माझ्या सीटच्या आजूबाजूला चिल्लीपिल्ली असतात, त्यातली काही एखाददुसरे दात विचकत तोंडभरुन हसत असतात, उरलेली कसल्यातरी अनामिक आनंदाने असह्य थयथयत असतात. त्यांच्याशी "इची पिची पिची पू" असं बरंच काही बोलणं अपेक्षित असतं पण मी काही बोललेच आणि ते पोरगं चेकाळून विंडो सीटवर हक्क सांगायला लागलं तर काय घ्या! असा विचार करुन मी खिडकीपासून जाम हलत नाही. विंडो सीट साठी या पोरांची चेहरयावरचं कान ते कान टांगलेलं हसू आपल्या थोबाडावर भिरकावण्याची ट्रीक तर फ़ार जुनी. पण मी ही या खेळातली मुरलेली गडी असल्याने ’हल्ल! च्यक! करत पेंढा भरलेल्या पॅंडासारखी आपली बसूनच राहते.

माझ्यासाठी संपूर्ण निरुपयोगी असलेल्या अंगठ्या, कानातली विकायला आलेली आपल्या प्रत्येकासाठी वेगळ्या असलेल्या आवाजात खेकसतेय. माझ्यासमोरची हातावर ’भागवान’ गोंदवलेली बाई हातातली गवार कात्रीने कराकरा कापतेय. मी प्रचंड हाय मेंटेनंस आणि कंट्रोल फ़्रीक मुलगी असल्याने माझं तिथे बरोब्बर लक्ष जातं कारण ती ते चुकीच्या पद्धतीने करतेय.
आज गवार काय? काल हिच्याकडे फ़्लॉवर होता,
परवा  हिने पालकच्या अख्ख्या जुडीची मुंडी मुरगळली होती
आणि त्याच्याही आदल्या दिवशी मला वाटते फ़्लॉवरच होता. नाही, बहुधा लाल माठ- नाही, बरोबर, फ़्लॉवरच होता, तिच्याशेजारी बसणारया समस्त भारतीय नारीधर्माचा अर्क असणारया बाईने तिला फ़्लॉवरवर मौलिक टिप्स दिल्या होत्या-आता आठवलं..
गेल्या महिन्याभराच्या प्रवासाच्या डिटेल्समध्ये एव्हढाच काय तो भाजीपाल्याएव्हढा फ़रक!

पण मला त्याचं एव्हढं काही वाटत नाही कारण-
विकलांगच्या आणि आमच्या डब्ब्यामध्ये फ़क्त काही बार्सचा अडसर आहे. तिथे एक छानदार हसू असलेला आणि रंगबिरंगी बुब्बुळं असलेला मुलगा रोज माझ्या गाडीला असतो.  त्याचं एक बुब्बुळ काळं तर दुसरं कोणीतरी जपून मधाचा थेंब डोळ्यात सोडावा तसं आहे. त्याला ’हेट्रोक्रोमिया’ म्हणतात जे मला नंतर गुगलल्यावर कळलं.
अलेक्झांडरचीही (द ग्रेट वाला) बुब्बुळं अशीच रंगीबिरंगी होती म्हणून त्याला ’डिकॉरस’ म्हणायचे-दोन बुब्बुळंवाला. म्हणून याला मी ’D’ नाव दिलंय.
हा विकलांगमध्ये का प्रवास करत असावा? याबद्दलच्या न संपणारया कुतूहलात मी तब्बल आठवडाभर बुडालेले. बघावं तेव्हा  मी आपली सतत त्याला नजरेने चाचपत असलेली, चालतोय तर मस्त, कुठे प्लॅस्टर वगैरे पण नाही- मग?
मग नंतर कधीतरी त्याच्यावर डोकं शिणवणं बंद केलं. मात्र त्याचा आवाज कसा असेल याबद्दल मात्र मी मनातल्या मनात वेगवेगळ्या ऑडियो फ़ाईल्स तयार के्ल्या होत्या.
मला हे पुरुषांच्या आवाजाचं फ़ार आहे.
व्यक्तीचं नाव सर्वात पहिल्यांदा आपल्या मनात त्याचा आवाज उमटवतं आणि त्यामुळेच त्याच्याशी दुसरं कुठलं नातं जुळो न जुळो-आवाजाचं नक्कीच जुळतं ह्यावर माझी अतोनात श्रद्धा आहे.
’D'ला खर्ज सुट होईल असं मला मनोमन वाटत होतं पण त्याचा आवाज बॉयिश असला तरी माझं काही म्हणणं नव्हतं (काय म्हणणं असणार? मूर्ख कुठली!)
तर असं.
अशी अर्थपूर्ण-निरर्थक विचारांची भेंडोळी उलगडत माझा प्रवास चालतो.

रोजच्या प्रवासात आताशी विचारांचे पॅटर्नसु्द्धा ठरुनच गेलेत.
विचारांमध्ये वेळ मात्र  बरा जातो पण त्या विचारांची आकसत आकसत जरदाळूच्या टणक बी सारखं होण्याची आणि मग प्रवासभर खडखडत बसण्याची क्रियाही तेव्हढीच सेल्फ़-टॉर्चरिंग.
कुठल्या ठिकाणी बसल्यावर कुणाचे विचार किती एक्स्टेंट पर्यंत यावेत हे ही मग ठरल्यासारखं होऊन गेलंय.
दारात उभं राहिलं की मला ’थोरो’ आठवतो, दुर्गाबाई आठवतात, ’वाल्डन’ आठवतं, त्यात म्हटलेलं , "To be awake is to alive" आठवतं.
 मी ’सॉर्ट ऑफ़ अलाईव्ह’ आहे,
आणि त्याची फ़ळं एखाद्या मुक्या मारासारखे मला मुकाट्याने सहन करणारे मित्रमैत्रिणी भोगतायेत.
लांबलचक पसरलेल्या रुळांमध्ये उगाचच मग आतापर्यंत जगलेलं आणि जगून घ्यायचं राहिलेलं आयुष्य दिसत राहतं.
दारात नसलो तर मात्र हे करताना आभाळाचा एक तुकडा, निदान चिंधी तरी दिसत रहावी अशा रितीने बसायचं म्हणजे आपण कधीतरी इथून बाहेर पडणार आहोत ह्या आशेत धुगधुगी राहते. असं झालं नाहीच तर ट्रॅप झाल्यासारखं वाटतं, इथून कधीच सुटका नाही आपली असं येडटाक डिप्रेशन येतं

शरीरात वाढत असलेल्या किडनीस्टोनसारखं हे रुटीन आपल्या शरीरात निरुपद्रवी वाढत राहतं, आपली मुळं पसरत राहतं, मुरतं, भिनत राहतं. कानातली गाणी, हातातली पुस्तकं आणि डायरीतल्या नोंदी दिवसेगणिक अधिकाधिक ट्रॅजिक होत जातात.

आजही सगळं नेहमीसारखंच, नेहमीच्या लयीत घडत होतं. डब्बा प्रत्येक स्टेशनावर गळत होता, रिफ़ील होत होता तेवढ्यात अंधेरी स्टेशन आलं. कितीतरी माणसं प्लॅटफ़ॉर्मवर सांडली, त्याच्या कितीतरी पटीत स्पंजने पाणी शोषावं तशी शोषली गेली आणि तेवढ्यात-
प्लॅटफ़ॉर्मवरच्या गर्दीला त्रासल्यासारखं राजहंसी रंगाचं एक फ़ुलपाखरु डब्यात शिरलं, थकलेल्या, कावलेल्या एकमेकींमध्ये खोचलेल्या बायांवरुन आपल्या विलंबीत लयीत लहरत लहरत माझ्या दिशेने आलं  आणि आपल्या पंखांची सावकाssश उघडमिट करत हॅंडलबारवर विसावलं आणि त्या बारवरच उगवून आलं असावं इतकं नैसर्गिक वाटायला लागलं.आणि असल्या जीवघेण्या गर्दीतल्या त्याच्या या स्टंटबाजीमुळे चरकलेल्या माझा आतापर्यंत रोखून धरलेला श्वास फ़ुस्सकन सुटला.
फ़ुलपाखरांमधलं नर-मादी काही नाही ओळखता येत मला पण मी त्याला बघितल्या बघितल्या त्याचं नाव ठरवलं-बबष्का.
रशियन मध्ये बबष्का म्हणजे लिटील सोल-चिमणा जीव
सावलीचं लोढणं नाही म्हणूनच तर फ़ुलपाखरांना हे असं तरंगता येत असावं का? असावं. कारण आयुष्यभर  माणसांना जमिनीशी जखडून ठेवणारया कोण? तर या आकार उकार बदलून पाळतीवर असणारया, सतत पायात घोटाळणारया सावल्याच.
मी त्याला म्हटलं,
"अरे बबष्का, तुझ्या पलीकडच्या त्या ’D'ला कुणाला तरी हाक मारायला सांग ना, त्याचा आवाज ऐकायचाय"
बबष्काने आपले डोळ्याच्याही पुढे येणारे लंबुळके ऍंटेने मजेदार हलवले आणि म्हटले,
"मी त्याच्या नाकावर जाऊन बसू का? तो कोकलेल कितीतरी मस्त"
मी प्रचंड टरकले, बबष्का भलतंच अग्रेसिव्ह होतं. मी घाईघाई म्हटलं
"नाही नाही, फ़क्त हाक मारायला सांग-तेव्हढं पुरेय"
त्याने त्याच्या त्या ऍंटेना वरखाली केल्या, त्याचा अर्थ मी ’हो’ किंवा’ बघतो’ असा घेतला.
मला त्या लोभस फ़ुलपाखराशी वरीलप्रमाणे संवाद व्हावासा वाटला, माझ्या मनात तो प्रसंग घडलाही पण-फ़ुलपाखराला तर बोलता येत नाही. बबष्काला येतं-पण फ़क्त माझ्या मनात.
नाही तर नाही ,उलट त्यामुळे त्याच्याजवळ बोललेलं माझं हे सीक्रेट सुरक्षित राहील कारण त्याला ते कोणाला बोलून दाखवता येणारच नाही. मला खजिल होऊनही बरं वाटलं.
अचानक गाडीला जोरात गचका बसला आणि सगळ्या बायांचे हात एकत्रितपणे बारवर गेले आणि बबष्का उडून
’D'च्या डब्ब्यात गेलं. तिकडे ते गेलं काय, त्याच्या सीट वर वसून पंख हलवत नखरे केले काय-अचानक तो उठला आणि बार्सपाशी आला. बबष्का त्याच्याही मनात बोललं की काय?? बोंबला!

मला वाटलं आता तो बोलणार. आठवड्या-आठवड्यांपासून मनात रंगवलेला प्रसंग प्रत्यक्षात घडेल याची मला अचानक खूप भीती वाटली.
मग मघापासून जे झुंपा लाहिरीचं पुस्तक वाचायचं फ़क्त नाटक करत त्याला न्याहाळत बसले होते त्या पुस्तकाकडे त्याने तर्जनी  रोखली, मग वाचतोय असा अभिनय केला आणि मग अंगठा आणि तर्जनी जुळवून छानची खूण केली.
ऍ?
आम्हा दोघांमध्ये फ़क्त बार्स असताना हा असा डंबशेराड्स का खेळतोय?
आणि मग माझ्या डोक्यात ट्यूब पेटली-
तो खाणाखुणा करत होता कारण  तो मूक होता.
हैला! आता काय? मला हे पूर्णपणे अनपेक्षित होतं.
तो त्याच्या त्या अबोलीतून मला काही सांगू पाहत होता, संवादासाठी जागा तयार करत होता आणि मी "मी जे बोलते ते माझ्या मेंदूत पहिले वाजतं आणि मला नंतर अर्थबोध होतो, याचं नेमकं कसं असेल?" असं काहीतरी हुशार, चतुर वाटत चिंता करत बसले होते.
मग मी माझ्याकडल्या वहीवर मोठ्याला अक्षरात ’येस! आय नो’ लिहीलं आणि याच पद्धतीने पुढचा बराच वेळ आम्ही झुंपाच्या अवतीभोवतीचं बोलत(?) राहिलो.(सात-आठ वाक्यं-चार त्याची, चार माझी)
मी माझ्याशी विचार करतानासुद्धा मनातल्या मनात बोलत असते, हा मनातल्या मनात तरी बोलू शकत असेल का? हा त्यानंतरचा अपरिहार्य विचार.
पुढे त्याचं स्टेशन आलं-तो उतरला
त्याच्यापुढे माझं स्टेशन-मी ही उतरणार. खिडकीच्या गजांचा पारोसा वास आणि दिवसाच्या शेवटी तोंडात जमा झालेली कडू तुरट चव घोळवत..नेहमीसारखीच.

दिवस काल-परवा-तेरवासारखाच.
पण बबष्का आणि ’D'च्या अबोलीतल्या बोलीमुळे वेगळा वाटायला लागलेला.
एकाच रंगाच्या दोन फ़टकारयांमध्ये, वेगवेगळ्या रितीने जोर देऊन बोललेला एकच शब्द- यात जाणवेल न जाणवेल असा फ़रक असतो.
हे मे बी तसलंच काहीतरी असावं.
नॉट बॅड ! हं?
"अशाच काही एखाद्यासाठी
निमूट सोसावे सारे
सहज लाभे एखादे फ़ूल
तेवढे वासाला पुरे!"  टाईप?

 
Designed by Lena