आरसा

तुम्ही आतापर्यंत ज्या गोष्टी सांगीतल्या, त्या मला वाटतं, दोन प्रकारांमध्ये मोडतात. पहिला प्रकार- जिवंत माणसांचं जग एका बाजूला, मृतांचं दुस-या बाजूला आणि त्या दोघांना जोडणारी एखादी शक्ती वगैरे. त्यामध्ये भुतं आणि तत्सम प्रकार असतील. आणि दुसरा प्रकार म्हणजे, अतिमानवी शक्ती, क्षमता असणा-यांचा, भविष्य वगैरे आधीच दिसणा-या, भविष्याचे सूतोवाच करणा-यांचा. आज रात्रभरात तुम्ही ज्या गोष्टी सांगीतल्या त्या या दोनपैकी एका प्रकारात मोडणा-या आहेत.

अगदीच स्पष्ट सांगायचं झालं तर, तुमच्या कथा या दोनपैकी कोणत्यातरी एकाच प्रकारात मोडतात. म्हणजे, गोष्ट एका प्रकारात मोडणारी असेल तर दुस-या प्रकाराचा अजिबात संबंध नाही, असं. म्हणजे, मला म्हणायचंय असं की, भुतं दिसणा-यांना फक्त भुतं दिसतील, भविष्य इत्यादी दिसणार नाही आणि ज्यांना भविष्यवाणी करता येते त्यांना भुतं दिसणार नाहीत. मला माहित नाही असं का ते, पण, अशा प्रकारच्या कथांचा कलच मुळी कोणत्यातरी एकाच प्रकारात मोडण्याचा असतो, म्हणजे, किमान मलातरी असं वाटतं.

आणि अर्थातच, काही माणसं अशीही असतील जी या दोनही प्रकारांमध्ये मोडत नाहित. माझंच उदाहरण घ्या ना. मी जगून घेतलेल्या तीस वर्षांमध्ये मला एकदाही भूत दिसलेलं नाही, किंवा मला भविष्यात काय घडणारेय याचा साक्षात्कार वगैरे झालेला नाही, इतकंच काय, मला भविष्याची झलक देणारं एखादं स्वप्नही पडलेलं नाही. एकदा मी माझ्या मित्रांसोबत लिफ्टमध्ये होतो आणि त्यांना त्या लिफ्टमध्ये भूत दिसलेलं असं ते शपथेवर सांगतात. पण, मला कोणीही आणि काहीही दिसलं नाही. त्यांना म्हणे, माझ्या बाजूला ग्रे सुटातली एक तरुणी उभी असलेली दिसली, पण आमच्यासोबत एकही बाई नव्हती, म्हणजे किमान मला दिसत होतं त्याप्रमाणे.. त्या लिफ्टमध्ये आम्ही तिघेच होतो, अगदी गळ्याशप्पथ. आणि माझे ते दोन मित्र देखील अशा प्रकारची मस्करी करण्यांमधले नाहित. एकंदरीत विचित्रच प्रकार होता तो सगळा. तर, सांगायचा मुद्दा असा की, मला कधीही भूत दिसलेलं नाही.

पण एकदा, फक्त एकदा असं काही घडलं होतं की भीतीने माझी बोबडी वळली होती. या गोष्टीला दहाएक वर्षं झाली असतील, पण मी ती गोष्ट आजपावेतो कोणालाही सांगीतलेली नाही. मी त्याबद्दल बोलायलाही भीत होतो. एकतर मी त्याबद्दल काही बोललोच तर, ती गोष्ट पुन्हा एकदा घडेल असं मला वाटत होतं, त्यामुळे मी तो विषय कधीही, कोणासमोरही काढला नाही. पण, आज रात्री तुमच्यापैकी प्रत्येकाने आपल्याला आलेले भयप्रद अनुभव सांगीतले आहेत आणि आजच्या रात्रीचा तुमचा यजमान म्हणून माझा स्वत:चा अनुभव सांगीतल्याशिवाय मला बरं वाटणार नाही. त्यामुळे, मी तुम्हाला ती गोष्ट सांगणार आहे. तर, घडलं असं की,-

--

मी १९६०च्या सुमारास माझं शालेय शिक्षण संपवलं त्यावेळेस विद्यार्थी चळवळ जोरात सुरू होती. त्यावेळच्या हिप्पी पिढीचा मुलगा मी, मी कॉलेजात जायला साफ नकार दिला. त्याऐवजी, मी संपूर्ण जपानभर फिरलो, शरीरकष्टाची अनेक कामं केली. जगायचा हाच एक चांगला तरीका आहे असं मला मनापासूनच वाटायचं. तरुणपणात ही बेफिकिरी, हा कलंदरपणा असतोच असं तुम्ही म्हणाल कदाचित. पण, मी वळून माझ्या गत आयुष्यावर नजर टाकतो, तेव्हा मला वाटतं की काय मस्त आयुष्य जगलो आपण! ते चांगलं की वाईट हा वेगळाच मुद्दा आहे, पण, मला ते आयुष्य पुन्हा एकदा जग म्हणून सांगीतलं तर मी ते आनंदाने जगेन, खात्रीये माझी.

तर, माझ्या देशभर चाललेल्या भटकंतीचं दुसरं वर्ष होतं. उन्हाळा संपत आला होता आणि मी दोन महिन्यांसाठी एका शाळेत रात्रीच्या पहारेक-याची नोकरी धरली होती. निगातामधल्या एका छोट्याशा शहरातली शाळा. मी संपूर्ण उन्हाळा काम करून थकलो होतो आणि काही काळ आपण थोडी कमी शरीरकष्टाची नोकरी करूयात असं वाटलेलं. पहारेकरी म्हणून काम करण्यासाठी फार काही लागतं अशातला भाग नाही, ते काय रॉकेट सायन्स नाही. दिवसा मी त्या शाळेच्या केअरटेकरच्या ऑफिसमध्ये झोपायचो. रात्री मला शाळेत सगळं नीट, जागच्या जागी, आलबेल आहे हे तपासण्याकरता फक्त दोन फे-या घालायला लागायच्या. उरलेल्या वेळात मी गाण्यांच्या रेकॉर्ड्स ऐकायचो, लायब्ररीत जाऊन पुस्तकं वाचायचो किंवा जिममध्ये जाऊन एकटाच बास्केटबॉल खेळायचो. संपूर्ण शाळेत तुमच्याव्यतिरिक्त आणखी कोणीही नसणं, तुम्ही एकटे एकटेच असणं ही काही तितकीशी वाईट गोष्ट नाही. मला एकट्याने भीती नाही वाटली? नाही, मुळीच नाही. तुम्ही एकोणीस-वीस वयाचे असता तेव्हा तुम्हाला कशाची भीती म्हणून वाटत नसते, नाही का?

तुमच्यापैकी कोणी रात्रीचा पहारेकरी म्हणून काम केलं असेल असं वाटत नाही, त्यामुळे ते काम नक्की कसं असतं ते सांगतो. तुम्ही रात्रभरात दोन फे-या माराव्या लागतात, एक रात्री ९ला आणि दुसरी पहाटे ३ ला. रोज. शाळेची इमारत नवीच होती. त्या तीन मजली कॉंक्रीटच्या इमारतीत वीसेक वर्ग होते. ती काही फार मोठी शाळा नव्हती हे तुमच्या लक्षात आलं असेलच. या वर्गांव्यतिरिक्त पुन्हा एक म्युझिक रूम, होम इकॉनॉमिक्सची एक खोली, आर्ट स्टुडियो, प्रयोगशाळा, शिक्षकवर्ग बसायचा ती खोली आणि मुख्याध्यापकांचं ऑफिस अशा खोल्या होत्या. शिवाय, एक स्वतंत्र कॅफेटेरिया, स्विमिंग पूल, जिम आणि थेटर, हे ही होतंच.  फे-या मारताना हे सर्व तपासून घेणं हे माझं काम होतं.

तर, मला एकूण वीस खोल्या तपासायच्या असायच्या. मी त्या वीस खोल्यांची यादी करून घेतली होती. प्रत्येक खोली तपासल्यानंतर मी त्या खोलीच्या नावासमोर तपासल्याची खूण करायचो. म्युझिक रूम तपासली, केली खूण, प्रयोगशाळा झाली, केली खूण, असं. मी केअरटेकरच्या खोलीत झोपायचो तिथेच झोपून राहिलो असतो आणि फे-या मारायची तसदी न घेता तिथे झोपल्या झोपल्याच तपासल्याच्या खुणा केल्या असत्या तरी कोणाला कळलं नसतं, पण मी इतका भोंदू नव्हतो. तसाही, फे-या मारायला फार वेळ लागायचा नाही. आणि, मी तसा तिथे झोपलेलो असताना कोणी शाळेत शिरलंच, तर सर्वात पहिले मीच तावडीत सापडलो असतो हे ही होतंच.

तर, मी असा ९ला आणि ३ ला फे-या मारायचो. माझ्या डाव्या हातात टॉर्च असायचा आणि उजव्या हातात लाकडाची केंडो तलवार. मी शाळेत असतात केंडो शिकलो होतो आणि आपण कोणालाही पराभूत करून पळवून लावू शकतो असा दुर्दम्य आत्मविश्वास मला वाटायचा. हल्ला करणारा लढाईत तरबेज असो वा नसो, त्याच्याकडे अगदी खरीखुरी तलवार जरी असती तरी मी घाबरलो नसतो. त्यावेळी मी तरुण होतो, लक्षात घ्या. आता जर असं काही घडलं तर मी पाठीला पाय लावून पळत सुटेन.

असो, तर, हा प्रसंग घडला तो दिवस मला आठवतो. ऑक्टोबरची नुकतीच सुरूवात होत होती. त्या रात्री जरा जास्तच वारं सुटलं होतं आणि त्या दिवशी ऑक्टोबरमध्ये एरव्ही असतो त्यापेक्षा जास्त उकाडा होता. त्यातून संध्याकाळच्या वेळेस मच्छरांची एक झुंडच आत घुसली होती, तिला हुसकावून लावण्याकरता मी मच्छर कॉ‌ईल जाळल्याचे पण आठवते. वा-याचा नुसता घुसघुराट सुरू होता. स्विमिंग पूलचं फाटक तुटलं होतं आणि ते जोराच्या वा-यात सारखं उघडत होतं, आणि दाणकन बंद होत होतं. पहिले वाटलं की जा‌ऊयात आणि नीट लावून ये‌ऊयात, पण बाहेर मिट्ट काळोख होता. त्यामुळे मी तो विचार बाद केला. ते फाटक रात्रभर तसंच दाणदाण आपटत राहिलं.

माझी 9वाजताची फेरी नेहमीप्रमाणे पार पडली. माझ्या यादीतल्या वीस खोल्यांवर सर्व आलबेल असल्याच्या खुणा झाल्या. सगळंकाही व्यवस्थित होतं, सर्व दारं कुलूपबंद होती. सर्व काही नेहमीप्रमाणेच होतं, नेहमीपेक्षा विचित्र, असाधारण असं काहीच नव्हतं. मी के‌अरटेकरच्या खोलीकडे परतलो आणि 3चा अलार्म लावून झोपी गेलो.

3च्या अलार्मने जाग आली तीच विचित्रशी भावना घे‌ऊन. मला ते नक्की काय आणि कसं ते सांगता येणार नाही, पण काहीतरी वेगळं आहे असं वाटत होतं. मला उठावंसंच वाटत नव्हतं. कोणीतरी माझी उठून बसण्याची इच्छा सर्वशक्तिनिशी दाबून टाकत असावं त्याप्रमाणे..एरव्ही मी जाग आल्या आल्या पलंगातून उठून बाहेर पडणारा माणूस आहे, त्यामुळे मला हे काय होतंय हे मला समजेना. पलंगातून बाहेर पडण्याकरता मला माझी सर्व इच्छाशक्ती पणाला लावायला लागली. मग मी फेरी मारण्यासाठी तयार झालो. स्विमिंग पूलचं ते फाटक अजूनही तालबद्ध दणादण वाजत होतं, पण त्याचा आवाजही काहीसा विचित्र वाटत होता. काहीतरी विचित्र आहे खरं, मी मनाशीच म्हटलं. पुढे जाण्यास माझे मन तयारच हो‌ईना. पण, काहीही होवो तिथे, आपण आपलं काम केलंच पाहिजे अशा निश्चयाने मी मनोबल एकवटलं आणि पुढे निघालो. तुम्ही एकदा कामचुकारपणा केलात की संपलं. तुम्ही तो पुढे पुन्हा पुन्हा करत राहणार आणि मला त्या कर्दमात फसायचं नव्हतं. त्यामुळे मी टॉर्च उचलला, हातात माझी लाकडी केंडो तलवार घेतली आणि फेरीवर निघालो.

काय विचित्रच रात्र होती ती! रात्र वाढत गेली तशी वा-याचा जोर देखील वाढत गेला आणि हवेतला दमटपणा आणखी वाढला. माझ्या शरीराला खाज सुटली आणि माझं कशात लक्ष लागेना. मी सर्वात पहिले जिम, थेटर आणि स्विमिंग पूल तपासून यायचं ठरवलं. तिथं सगळं काही ठिकठाक होतं. स्विमिंग पूलचं फाटक मात्र एखादा वेडा माणूस मनाला ये‌ईल तशी मुंडी हलवतो तसं दाणदाण धडकत होतं आणि वाजत होतं. पण, त्या दणादण आवाजालाही एक लय होती. पहिले होय होय..आणि मग नाय, नाय, नाय... अशी. ही तुलनाही विचित्र वाटते, माहितिये मला, पण त्यावेळी मला तसं वाटलं खरं.

शाळेच्या इमारतीत देखील सगळं काही नेहमीसारखंच होतं. मी खोल्या तपासत पुढे निघालो आणि माझ्या यादीत खुणा करत राहिलो. काहीतरी विचित्र असल्याची भावना होत होती ते सोडलं तर बाकी काहीही विचित्र घडलं नाही. मी सुटकेचा निश्वास टाकला आणि के‌अरटेकरच्या खोलीकडे परतायला निघालो. मी तपासलेली यादीतली शेवटची खोली होती- शाळेच्या इमारतीच्या पूर्वेस असलेल्या कॅफेटेरीयाच्या बाजूची बॉयलर रूम. ही बॉयलर रूम के‌अरटेकरच्या रूमच्या बिलकुल विरूद्ध बाजूस होती. याचाच अर्थ मला रूमकडे परतण्यासाठी पहिल्या मजल्यावरचा पूर्ण कॉरीडॉर चालून जाणं भाग होतं. आजूबाजूला मिट्ट काळोख होता.चंद्राचा प्रकाश असेल तेव्हा त्या बोळात थोडासा प्रकाश तरी असायचा, पण नसेल तेव्हा समोरचं काही म्हणून दिसायचं नाही. मला समोरचा रस्ता दिसावा म्हणून मला टॉर्च पेटवायला लागायचा. आणि, त्या रात्री तर वादळ होणार असल्याची सूचना होती, त्यामुळे चंद्राचाही पत्ता नव्हता. थोडावेळ चंद्रावरचे ढग दूर व्हायचे तेव्हा थोडासा प्रकाश पडायचा, पण, दुस-याच क्षणी  सर्वकाही पुन्हा काळोखात बुडून जायचं.

मी नेहमीपेक्षा जरा घा‌ईनेच बोळातून निघालो. माझ्या बास्केटबॉल शूज लिनोलियमच्या जमिनीवर घासून करकरत होते. हिरव्या रंगाच्या लिनोलियनची जमीन होती ती, दाट शेवाळाने माखलेल्या जमिनीसारखी.. मला आताही डोळ्यासमोर दिसतेय ती!

आता अर्धा बोळ ओलांडून गेलं की शाळेचं प्रवेशद्वार येणार होतं. मी प्रवेशद्वारापाशी पोहोचलो आणि ते ओलांडून जाणार इतक्यात,.. आ‌ईच्या गावात...काये ते! असं वाटून मी चमकलो. मला त्या काळोखात काहीतरी दिसल्यासारखं वाटलं. मला दरदरून घाम फुटला. मी तलवारीवरची पकड घट्ट केली आणि ते काये हे पाहायला त्याच्या जवळ सरकलो. शूज ठेवायच्या शेल्फच्या बाजूच्या भिंतीवर मी माझा टॉर्च मारला.

आणि..तिथे मी होतो. म्हणजे तिथे एक आरसा होता आणि त्या आरशात माझं प्रतिबिंब दिसत होतं. आदल्या रात्री तर तिथे आरसा नव्हता, म्हणजे आजच्या दिवसात कधीतरी तो इथे आणून ठेवण्यात आला होता. आ‌ईशप्पथ, मी कसला घाबरलो होतो. तो एक पूर्ण लांबीचा, मोठा आरसा होता. आरशात मीच दिसतोय आणि मी मलाच पाहून घाबरलो हे कळून मला जरा मूर्खासारखंच वाटलं. हात्तिच्या, इतकंच तर होतं, असं वाटलं. किती बिनडोकपणा तो! मी टॉर्च खाली ठेवला, माझ्या पाकिटातून सिगरेट काढली आणि शिलगावली. मी सिगरेटचा एक झुरका घेतला आणि आरशातल्या माझ्या प्रतिबिंबाकडे एक नजर टाकली. बाहेरचा चंदेरी प्रकाश खिडकेवाटे त्या आरशावर ये‌ऊन पडला होता. माझ्या मागे स्विमिंग पूलचं फाटक दाणदाण वाजत होतं.

एकदोन झुरके मारून झाल्यावर मात्र मला अचानक काहीतरी विचित्र जाणीव झाली. आरशातलं माझं प्रतिबिंब म्हणजे मी नव्हतो. म्हणजे, प्रतिबिंबात दिसणारा मी दिसायला तंतोतंत माझ्यासारखा होतो, पण तो मी नव्हतो हे मात्र नक्की. नाही, असं नाही. तो मीच  होतो, अर्थातच!- पण, कोणतातरी भलताच मी होतो. मी कधीच असायला, व्हायला नको होतो असा कोणतातरी भलताच मी.  छे! मला ते कसं सांगावं हे कळत नाहिये. मला त्यावेळी कसं वाटलं हे समजावून सांगणं खूप खूप कठीण आहे.

पण, मला एक गोष्ट निश्चित कळली ती म्हणजे, तो आरशातला मी - माझा दुस्वास करत होता, त्याला पूर्णपणे नफरत होती माझ्याबद्दल! एखाद्या काळोख्या महासागरावर तरंगणा-या हिमनगासारखा तिरस्कार! हा इतका तिरस्कार कोणाला कधी नाहिसा करता येणं शक्य नसेल.

मी काय करावं हे न सुचून तिथेच खिळल्यासारखा उभा होतो. माझी सिगरेट माझ्या बोटांमधून निसटली आणि खाली पडली. आरशातल्या माझ्या हातातली सिगरेट देखील गळून खाली पडली होती. आम्ही दोघे एकमेकांकडे एकटक पाहात उभे होतो. मी आपला भारणीखाली असल्यासारखा, एकाच जागी जखडून ठेवल्यासारखा स्तब्ध उभा होतो.

शेवटी एकदाचा त्याचा हात हलला. त्याच्या उजव्या हाताची बोटं त्याच्या हनुवटीवर आली आणि हळूहळू त्याच्या चेह-यावर सरकत फिरायला लागली, एखाद्या सावकाश सरपटणा-या किड्यासारखी. आणि अचानक मला जाणवलं की, आपणही तेच करत आहोत. जणूकाही मीच त्या आरशातल्या मीचे प्रतिबिंब होतो आणि आरशातला मीच मला त्याच्या इच्छेबरहुकूम वागवत होता.

मी हे सगळं सहन न हो‌ऊन शरीरातलं सगळं बळ एकवटलं आणि जिवाच्या आकांताने एक आरोळी ठोकली. त्यासरशी मला त्या जागेशी बांधून ठेवणारे पाश सुटले. मी माझी केंडो तलवार उचलली आणि दात‌ओठ खात त्या आरशावर घाव घातला. काच खळाखळा तुटल्याचा आवाज आला, पण मी ते पाहायला थांबलो नाही, मी वळून वेगाने चालायला लागलो होतो. के‌अरटेकरच्या रूमपाशी ये‌ईपर्यंत मी अजिबात मागे वळून पाहिले नाही. आता आलो तशी मी घाईघा‌ईने दाराला कडी घातली आणि पांघरूण डोक्यावरून ओढून घेतलं. मला माझ्या हातातून गळून पडलेल्या त्या सिगरेटच्या थोटूकाची चिंता वाटत होती, पण मी काही तिथे परत जाणार नव्हतो. रात्रभर वारा आपला सुसाटत घुरघुर करत राहिला आणि स्विमिंग पूलचं ते गेट दाणदाण वाजत राहिलं, होय होय, नाय, होय , नाय नाय नाय करत...

माझी खात्रीये की तुम्ही या कथेचा शेवट ओळखला असेलच.
तिथे कधीच, कोणताही आरसा नव्हता.

सूर्य एकदाचा वर आला तेव्हा तुफान शमलं होतं. वारा नेहमीसारखा वाहू लागला होता आणि सगळीकडे स्वच्छ सूर्यप्रकाश पडला होता. मी प्रवेशद्वारापाशी जा‌ऊन पाहिलं. तिथे माझ्या हातातून गळून पडलेली सिगरेट होती, माझी लाकडी तलवार देखील होती, पण, आरसा मात्र नव्हता. तिथे कधीच, कोणताही आरसा नसल्यासारखा.

मला काही भूतबित दिसलं नव्हतं. मला मीच दिसलो होतो. पण, मी त्या रात्री किती घाबरलो होतो हे मी आयुष्यभर विसरू शकणार नाही. मला जेव्हा हा प्रसंग आठवतो तेव्हा माझ्या डोक्यात हाच विचार येतो की, या जगात आपल्याला सर्वात जास्त घाबरवणारी गोष्ट जर कोणती असेल तर ती आपण स्वतः असतो.
तुम्हाला काय वाटतं?

इथे, माझ्या घरात एकही आरसा नाही हे एव्हाना तुमच्या लक्षात आलं असेलच. आरशाशिवाय शेव्ह करायला शिकणं ही काय खायची गोष्ट नाही, मस्करी नाही करतेय मी!

--

पुस्तकः ब्लाईंड विलो, स्लीपिंग वूमन
हारुकी मुराकामी
अनुवादः श्रद्धा भोवड