उत्तररात्र-६

उत्तररात्री-४

रात्रीचे ११ वाजलेत. बाहेर सर्व सामसूम आहे. ती डायनिंग टेबलपाशी बसलिये, समोर ताटं झाकलियेत. तिने काहीतरी बेत केलाय हे स्पष्ट दिसतंय
ती उठते आणि बाल्कनीत जाऊन गेटकडे आणि गेटपासून पुढे नजर जाईल तिथवर पसरलेल्या रस्त्याकडे पाहते. तिथे दूरदूरपर्यंत कोणतीही कार येताना दिसत नाहिये
हा फोन का उचलत नाहिये? एरव्ही उशीर झाला तर फोन करतो
ती पुन्हा बाल्कनीत एक फेरी टाकते
अजून त्याच्या येण्याची काहीच खबर नाही
अजून त्याच्या येण्याचं काहीच चिन्ह नाही.

--

तिला डायनिंग टेबलपाशी बसल्या बसल्याच झोप लागलिये आणि ती हातांची उशी करून झोपी गेलिये. 
कधीतरी कीहोलमध्ये चावी खडखडते, तशी ती दचकून जागी होते. ती घड्याळ पाहते. रात्रीचे १२:३० वाजतायेत.
तो आत येतो आणि तिच्या झोपाळलेल्या चेहऱ्याकडे पाहून म्हणतो

-सॉssरी

-अरे किती फोन केले. 

-हो का? 
तो बॅगेत खुडबूड करून फोन बाहेर काढतो आणि पाहतो..१५ मिस्ड कॉल्स

-सॉssरी.. (त्याची मुद्रा अपराधी आहे)
पाऊस होता म्हणून आत टाकून दिला आणि मग घरी परतायच्या घाईत होतो, मग काढलाच नाही

-प्यायलाएस?

-एक पेग फक्त..तो पण मराठेने घशात ओतला म्हणून.

-अोके..खाऊन आलाएस की जेवणारेस?

-जेवण..शुक्रवारी?

-हो, आज माझे काही प्लॅन्स नव्हते..सो, मी घरी लवकर आले. म्हटलं, एकत्र जेऊ.

तो तोंड उघडं टाकून तिच्याकडे पाहतो आहे.

-तू जेवायची थांबलियेस? माझ्यासाठी?

-हो, आय मीन, तुझ्यासाठी असं नाही. पण, वाट पाहात राहिले आणि मग जेवण राहूनच गेलं.

-च्यायला, तू जेवण केलंस आणि मी जेवणार नाही असं होईल का यार? आलोच मी.

(तो चवीने जेवतो आहे. ती तिचं ताट वाढून घेते आहे)

-काय केलंस आज मग? पार्टी?

-अरे हो,सांगायलाच विसरलो.  माझा दिवस अत्यंत इंट्रेस्टिंग होता. गेस, आज कोण भेटलं होतं

-कोण

-सोनाली. तुझी मैत्रीण.

(कोशिंबीर वाढून घेताना तिचा हात एकदम थांबतो)

-सोनाली?

-हं

-कुरळे केस, उंच, गालावर तीळ?

-तो तीळ बीळ काय बघितला नाही मी. (ती हसते) पण हो, कुरळे केस होते खरे.

-मग तीच. 

-तू मला कधी तिच्याबद्दल सांगीतलंच नाहीस.

-सांगण्यासारखं काही नव्हतं.

-पण ती तर खूप बोलत होती तुझ्याबद्दल. 

-(ती एकदम उसळते) माझा प्रॉब्लेम आहे का तो मग?

-(तो एकदम गडबडतो) हे.चिल्ल..तुला काय झालं एकदम

(ती गप्पच बसते आणि ताटातला भात चिवडायला लागते)

-ओये...काही सांगशील का? काही प्रॉब्लेम आहे का या सोनाली पर्सनमध्ये? 

- (ती काहीच बोलत नाही)

-काही वाजलं होतं का तुमच्यामध्ये? शी सीम्ड लाइक अ फाइन लेडी. 

-हे.. हेच.. इथूनच सर्व सुरू होतं. सर्वांना ती छान छान वाटते. मग ती सर्वांना एसएमएस करायला लागते. मग कॉल्स सुरू होतात, आणि मग अचानक तुमचं अफेअर सुरू होतं...मग अचानक एके दिवशी तिला तुमचा कंटाळा येतो आणि अचानक एके दिवशी ती तुम्हाला बी थुंकून टाकावी तशी थुंकून टाकते आणि मग तो माणूस कामातून जातो. मग तुझ्यामुळे तुझ्या मैत्रिणीची आठवण होते म्हणून तो माझ्याशी संबंध तोडतो. 
(ती घडाघडा बोलून थांबते. ती थरथर कापते आहे. ती टेबलावरचा पेला उचलते आणि घटघट पाणी पिते)

(तो अजूनही न कळल्यासारखा तिच्याकडे पाहतो आहे)
-आयॅम सॉरी. पण इतक्या वर्षांनी मला तिच्याशी डील करावं लागेल असं वाटलं नव्हतं.

-काय झालं होतं नक्की?

-कॅन वी नॉट टॉक अबाउट इट?

तेवढ्यात त्याचा फोन वाजतो. ट्रूकॉलरवर सोनालीचं नाव आणि चेहरा झळकतो. तिचा शांत चेहरा संतापाने फुलतो. त्याची फोन घ्यायची छाती होत नाही. फोन वाजून थांबतो

-तुम्ही फोन नंबर शेअर केलात?

-अं..हो

-का? तू तिला ओळखतोस का?

-आय डोण्ट नो. मी इतका विचार नाही केला. ती म्हणाली, तिला बोलायचं होतं तुझ्याशी, मी नंबर दिला. 

-तिचा नंबर घ्यायचास आणि मला द्यायचा.

-ए..तुला झालंय काय? तू अशी का बोलते आहेस? तू मला नीट सांगशील का काये ते? तू बस पहिले. 

-तुला जिमिन माहितिये राइट?

-येस, आर्किटेक्ट. बेस्ट फ्रेंड दॅट टाइम. मूव्हड टू स्टेट्स. लॉस्ट कॉंटॅक्ट..येस..आय रिमेंबर.

-तू स्टेट्सला गेला नाही, त्याने तिथली असाइनमेंट मागून घेतली. 

-का?

-हिच्यामुळे. इथल्या सगळ्यापासून दूर जाण्यासाठी.

-का? काय झालं.

-ती दिसायला खूप सुंदर होती आणि पुरूष तिच्यापाठी पागल व्हायचे. तिचे नखरेही खूप असायचे. पण तो आपला विषय नाही. तिला चस्का होता आपल्यापाठी किती पुरूष गोंडा घोळतात हे सांगायचा. तो आकडा म्हणजे तिच्यासाठी प्रेस्टिज इश्यू होता. डेट्सवर, व्हेकेशनवर जायचं, आणि एके दिवशी न सांगता सवरता त्याच्याशी कॉंटॅक्टच तोडायचा. कंटाळा आला सांगत. तो पुरूष वेडा व्हायचा. मी काय केलं असतं म्हणजे तिला कंटाळा आला नसता हे शोधण्याच्या मागे लागायचा. मग त्या प्रोसेसमध्ये कडवट होत जायचा. मग तिची नजर जिमिनवर गेली

-पण जिमिन सॉर्टेड होता, राइट? He must have seen right through her.

-मलाही असंच वाटलं होतं, पण तिचं बाई आणि त्याचं पुरूष असणंच खरं ठरलं शेवटी.

-हं..

-जिमिनला नाही सहन झालं ते सगळं. संतापाने तो सारासार विवेकच गमावून बसला होता. एकदा तर त्याने ‘ती अशी आहे हे तू मला का सांगीतलं नाहिस, तुझीच चूक आहे या सगळ्यात’ म्हणून माझ्यावरच राग काढला..कायकाय बोलला मला. मला त्याचा राग कळत होता, नाही असं नाही, पण तो त्या दोघांचा इश्यू होता, त्यात मी काय करणार होते? आणि जिमिन इतका छान प्राणी होता की त्याच्यासोबत तरी ती असलं काही करणार नाही अशी आशा वाटत होती. तिच्या पूर्वेतिहासावरून तिच्याबद्दल सरसकट कन्क्लूजन काढून मोकळं होणं थोडंसं अनफेअरच, नाही का?

-(तो सुस्कारतो) यप, तू आणि तुझी सब्जेक्टिव्हिटी..

-त्याने नंतर फोन केलेला मला..सॉरी म्हणायला..पण त्याला अचानक त्या प्रकरणाची आठवण करून देणारं काहीच डोळ्यासमोर नको झालं. त्याने थेट देशच सोडला. 

-आय सी.

-बट यू सी. मग मलाही सगळं नको झालं. ती, तिचे अॅंटिक्स, मला जिमिननंतर आणखी कोणाचा नंबर आलेला पाहायचा नव्हता आणि कोणी तिच्या फंदात पडलंच तर त्याची वाट लागलेली पाहायची नव्हती. सुदैवाने, मला शहर बदलण्याची संधी चालून आली.

-पण, तुझं तिच्याशी वैयक्तिक भांडण नव्हतं, राइट?

-अं?

-आय मीन, तिनं तुझं असं काही नुकसान केलं नव्हतं, बरोबर?

-मी माझा मित्र गमावला ते बस्स नाही का?

-हे बघ, आणि प्लीज डोण्ट टेक इट पर्सनली..पण जिमिनचं वागणं मला इरॅशनल वाटतं आणि म्हणूनच, तू त्याच्याबद्दल वाईट वाटून घेणंही. त्यांना काही तू इंट्रोड्यूस केलं नव्हतंस. त्यांच्यामध्ये जे काही झालं, घडलं त्याच तुझा सहभाग कुठेच नव्हता, मग तुला ब्लेम करण्याचा प्रश्न येतोच कुठे?

-तू तिची बाजू का घेतोयेस?

-अईंग, कमाल करतेयेस तू. मी तिची बाजू कुठे घेतोयय़ मी फक्त समजून घेण्याचा प्रयत्न करतोय की तुला तिचा इतका राग का आहे?

-यू नो व्हॉट, लेट्स नॉट टॉक अबाउट दिस एनीमोअर. 

-व्हाय नॉट? तू एरव्ही दोन्ही बाजू ऐकून मत बित बनवणारी..यावेळी तू.

-एनु बेकादरू माडी कोळ्ळी
(पहिले त्याला काही समजतच नाही, पण नंतर त्याचा चेहरा कठीण होतो)

-तुझ्याकडे बोलायला काही पॉइंट नसेल तर ठीकेय, पण असं काहीतरी न समजणारं थोबाडावर फेकू नकोस.

(ती वरमते. मग..) 
-मी स्पष्टच बोलते. अॅंड प्लीज डोण्ट कन्सिडर इट अॅझ माय वीकनेस. किंवा मी ..

(तो गप्पच आहे)

-एनीवे.. जिमिनसोबत जे झालं ते झालं, तिने ते तसलं काही तुझ्यासोबत केलं, तर इट विल बी टू मच फॉर मी टू हॅंडल.
(ती भरभर बोलून गप्प बसते) 

-तुझी कमाल आहे अगं. तुझं डोकं असंही चालतं ही न्यूज आहे माझ्यासाठी..

- ..

-आणि..
(त्याला लागलेला धक्का अजून ओसरलेला नाहिये. त्याला एक-दोन मिनिटं काय बोलावं ते सुचत नाही. मग कधीतरी त्याला कंठ फुटतो)

-सॉरी. आय वॉझ नॉट रेडी फॉर दॅट. 
(ती त्याच्याकडे नुस्ती पाहते आहे)


-..

-बरं..आपण एक मिनीट हे धरून चालूकी तिचा हेतू खरंच असा आहेपण त्याचा अर्थ असा होतो काकी त्यात ती यशस्वी होईलमी ते घडू देईन?

(ती गप्पच बसते)

-आपण थोडीथोडकी नाही..सहा वर्षं एकत्र काढलियेत.. मला थोडंतरी क्रेडिट दे अगं..

-..

-तुझी जुनी मैत्रीण भेटेलया शहरात तुला पूर्वीपासून ओळखणारं कोणीतरी मिळेल इतकाच हेतू होता माझा..हे असलं काहीतरी तुझ्या मनात असेल तर मात्र अवघड आहे. आणि या सर्वात तू स्वत:ला किती कमी लेखते आहेस हे ही माझ्या लक्षात आलं.

-काय म्हणायचंय काय तुला?

-हेचकी तू सोबत असताना मला तिच्याकडे जावंसं वाटेल असं तुला वाटणं यातून.

- ...

-एनीवेमला काही तुझ्या इन्सिक्युरिटींवर प्रश्न उठवायचे नाहीत आणि मला तिच्याशीही काही घेणं-देणं नाही. तुला नाही भेटायचंयमर्जी तुझी. मी काही तुला फोर्स करणार नाही.

- ..

- ..

-थॅंक्स!

(तो खांदे उचकतो आणि आत जायला निघतो)

-आणि तू ते मघाशी बोललीस त्याचा अर्थ कायबकार्डी की काय ते?

-..

-अं?

-कन्नड. जाकाय वाटेल ते कर.

(तो सुस्कारतो आणि हताशपणे मान हलवत आत निघून जातो.)

(ती थोडी घुटमळते आणि बाहेरून आवाज देते)
-तिचा नंबर तेव्हढा डीलीट कर.

(आतून कपाळावर जोरात हात मारल्याचा आवाज येतो)

-अं??

- ..

-काय म्हणतोयेस?

-काही नाही कपाळावर हात मारून घेतोय. ये इथं अशी.

(त्यांच्या बोलण्यात प्रहर उलटत चालले आहेत आणि रात्र उतरणीला लागलिये. त्या भरात तिच्या तिच्याबद्दलच्या विश्वासाला लागलेली गळतीही कमी होईल का? उत्तररात्रीतल्या प्रश्नांना उत्तरं मिळायला किती उत्तररात्री उलटाव्या लागतात?)



अकाली मोठेपण आलेली 'लिटील डॉटर'

लिटील डॉटरमेमॉयर ऑफ सर्व्हायव्हल इन बर्मा अॅंड वेस्ट’ 
झोया फन, डेमियन लुई
SIMON & SCHUSTER
पृष्ठसंख्या - ३३५

-

जगाचा इतिहास हा अनेक क्रुर, रक्तलांछित घटनांनी भरलेला आहे. एखाद्या वंशाचे समूळ उच्चाटन करणे, दार्फुर जेनोसाईड्स, भारत-पाक फाळणी, बोस्निया-हर्जेगोविनामधला वांशिक हिंसाचार इत्यादी. अशा घट्ना केवळ हातावर मोजण्याइतक्या आहेत असंही नाही, तर अगणित आहेत. आणि त्या अशा आहेत म्हणूनच ’रोज मरे त्याला कोण रडेया न्यायाने चार दिवस हळहळणे, कट्ट्यावर, ग्रुपमध्ये चर्चा रंगवणे याखेरीज त्यांना महत्व सामान्य माणसाकडून दिले जात नाही. अशा घटनांमागे मग अमुक ठमुक दशकातील काळा दिवस/काळ’ असा टॅग लागतो, किंवा त्याचा पॉलिटीकल सायन्सकिंवा जागतिक इतिहासाच्या सिलॅबसमधला वीसेक मार्काचा प्रश्न बनतो. आपल्याला तसं ऑब्जेक्टीव्हली बघायची सवयच लागलेली असते, काय करणार, इलाज नसतो! पण तेच आणि तसंच जेव्हा आपल्या जीवावर बेततं, आपल्या मुळावर उठतं तेव्हा ते तितकसं ऑब्जेक्टीव्ह उरत नाही, तसं उरायला नको असं वाटतं आणि मग त्यादृष्टीने आपले प्रयत्न सुरु होतात. कोपऱ्यावरच्या बंटीला विचारलं, तर त्याला म्यानमार आणि बर्मा हे दोन वेगवेगळे देश आहेत हे वाटण्याचीच शक्यता जिथे जास्त, तिथे तिथल्या करेनलोकांचा स्वातंत्र्यासाठी चाललेल्या लढ्याचं काय? पण कोपऱ्यावरच्या बंटीला माहीत नसलं, तरी असे लढा नेटाने लढला जातोय हे सत्य बदलत नाही, की त्यापायी एका दिवसात तिथल्या लाखो लोकांचं जग इकडचं तिकडे होतंय हे सत्यही. सुमारे चार दशके स्वातंत्र्यासाठी चाललेल्या बर्माच्या लोकांची अशीच एक प्रातिनिधिक कहाणी त्या लढ्याचा एक भाग असलेल्या झोया फनच्या शब्दात वाचायला मिळते, तिच्या लिटील डॉटर: मेमॉयर ऑफ सर्व्हायव्हल इन बर्मा अॅंड वेस्टया पुस्तकात! ते वाचताना आपण त्यांच्या जागी असतो, तर आपलं  काय झालं असतं याचा विचार करायला मग तेवढ्या कल्पनाशक्तीची गरज लागत नाहीमा सा ऱ्या

झोया फन ही बर्मातील लोकशाहीकरता चालललेल्या लढ्यातील सक्रीय कार्यकर्ती आहे. ’सफर सायलेंटलीचं बिरुद लागलेले काही लढे असे असतात, ज्याची कुठेही वाच्यता होत नाही, त्यात कोण-किती-कसे मारले गेले याची कानोकान खबर कोणाला लागत नाही. लढणारे लढत राहतात, लढताना मरत राहतातपण, आजच्या सक्रीय राजकारणाच्या आणि आंतरराष्ट्रीय डिप्लोमसीच्या काळात आंतरराष्ट्रीय दबावतंत्र आणि सामूहिक बंदी अशा कृतींचा अवलंब करुन एखाद्या राष्ट्राला अन्यायकारक गोष्टी करत राहण्यापासून अटकाव करता येतो, आणि नेमकं हेच झोयाला कळलं. वास्तविक पाहता, नेमकं हेच जगापर्यंत पोहोचू नये याकरता बर्मामधून कोणी जिवंत बाहेर पडूच नये याची चोख तजवीज बर्माच्या हुकूमशाहीने केलेली; पण, झोया निसटली. तिने दशकानुदशके चालललेल्या या लढ्याला, त्यातील अनेकांचे हौतात्म्य यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वाचा फोडली आणि बर्माच्या लोकशाहीच्या लढ्याला एक आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठ मिळवून दिलं. 'आंग  सान स्यू की'च्या गैरहजेरीत कोणीतरी हे करण्याची गरज होती आणि ते काम झोयाने चोख पार पाडलं.

'लिटील डॉटर' हे प्रथमपुरुषी एकवचनी निवेदन करेनलोकांवर होणाऱ्या अत्याचारांच्या, बर्मामध्ये मुजोर हुकूमशाहीने चालवलेल्या दडपशाहीचा आणि जुलूम-जबरदस्तीचा लेखाजोखा आहे. यातील 'लिटील डॉटर' म्हणजे खुद्द झोया आहे. झोयाचे वडील बर्माच्या स्वातंत्रलढ्यातील धडाडीचं व्यक्तिमत्व ,तर आईनेही लग्नापूर्वी सैन्यात काम केलेलं. आपल्या कौटुंबिक पार्श्वभूमीपासून सुरुवात करुन आपल्या गावाचं, बहीण-भावंडांचं-त्यांच्यातल्या जिव्हाळ्याचं , सवंगडयांचं, करेन लोकांच्या दंतकथा, सणवार, विधीश्रद्धास्थानं, चालीरितींचं वर्णन करत ती आपल्याही नकळत आपल्याला म्वेक्लो नदीच्या काठावर वसलेल्या त्या पेर्हेलू गावात घेऊन जाते. अतिप्रिय असलेल्या खेळण्यांच्या खोलीत खूप दिवसांनी पाय टाकावा आणि हरखून हरखून जावं, तसं हे लिहीताना देशापासून कित्येक वर्षं दूर राहावं लागलेल्या झोयाचं झालंय. झाडं, फ़ुलं, पानं, नद्यांवर प्रेम करणारी ही साधीसुधी माणसं, आयुष्याकडून यांच्या अपेक्षा कितीशा असतात? पण, निरागस, निष्पाप, भोळ्या-भाबड्यांचे बळी युद्धात सर्वप्रथम घेतले जातात हे इतिहासाने वारंवार सिद्ध केलेलं आहेच, या कहाणीतही काही वेगळं घडत नाही. युद्धाची झळ न लागलेली पहिली दहा वर्षं, त्यानंतर घोंघावू लागलेलं युद्धाचं सावट, युद्धाबरोबर अपरिहार्यपणे येणाऱ्या मृत्यू, हत्या या दाहक सत्याचा अनुभव घेताना सुखी , आनंदी, खेळकर, आयुष्याचं कवच एकाएकी खळ्ळकन फुटल्याचं आपल्याला जाणवतं. पण प्रत्येक निवेदनातून ती किती धीराची आहे हेच कळून येतं. जबरदस्त इच्छाशक्तीचं बाळकडू, तो वसाच तिला आईवडीलांकडून गुणसूत्रांतूनच मिळाला असावा. बर्मन डिक्टेटरशिपच्या तर्हेवाईकपणाचे, जुलूम-जबरदस्तीचे, बायका-मुलींवरच्या पाशवी बलात्कारांचे किस्से सांगताना ती कडवट जरुर होते, पण ते वर्णन कुठेही अंगावर येत नाही. कोणाचा कैवार न घेता, कोणाच्याही बाजूचं जास्त स्पष्टीकरण न देता, जे आहे तसंच मांडायचा झोयाचा प्रयत्न दिसतो.

झोयाच्या जडण-घडणीत तिच्या आई-बाबांचं मोठं योगदान आहे. मॉर्टर बॉम्बचे आवाज, शत्रूच्या विमानांची घरघर, भकाभका निघणारा धूर बघून तिथं काय चाल्लंय तरी काय? या झोयाच्या प्रश्नाला ते पलीकडच्या गावात फटाके उडवतायेत बाळा" असं वेळ मारुन नेणारं खोटं खोटं उत्तर देत नाहीत. त्यामुळे युद्धजन्य परिस्थितीची ढोबळ कल्पना तिला त्याच वेळी यायला लागते. एके ठिकाणी स्थिरस्थावर होतो न होतो, तोच उंतही न देता राहत्या जागेवरून हुसकावून लावणारं बर्मी सैन्य तिला सरतेशेवटी थायलंड-बर्माच्या सीमेवर आसरा घ्यायला लावतं. थायलंडमध्ये जाचक बंधनात, निर्बंधात राहताना जगत राहणं, चालत राहणं हाच एक धर्म होऊन बसतो. स्वप्न डोळ्यासमोर उध्वस्त होताना बघितलेली, भविष्याची खात्री नाही, आप्तांची ख्यालीखुशाली कळत नाही, ते सुखरुप हातीपायी धड परततील याची खात्री नाही, आज आहे तर उद्या असूच याची शाश्वती नाही अशा परिस्थितीतून सुटायचं कसं हा मार्ग शोधताना झोयानो अजूनही अाशेचा हात सोडलेला नाही हे कळतं. असं असतानाही थायलंडमधलं शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतरचं ऐषोआरामाचं आयुष्य आणि पुढचं उभं आयुष्य आपल्या बाबांसारखं बर्माच्या लोकशाहीच्या लढ्याकरता, करेन लोकांकरता वेचणं हे दोन पर्याय समोर उभे ठाकलेले असताना ती नि:संदीग्धपणे दुसरया पर्यायाची निवड करते तेव्हा स्तिमित व्हायला होतं.

असं का होतंय? आपल्याबरोबरच का? हे प्रत्येक पापभीरु माणसाला, शोषित, पीडीत माणसाला पडणारे प्रश्न. हे आणि आपल्याच मायभूमीत निर्वासितासारखं जगण्याची वेळ का यावी? असे अनेक प्रश्न झोयाला पडतात, कालांतराने तिने त्याची उत्तरंही मिळवलेली दिसतात. घेरुन आलेली भीती, दडपण यातून तगून राहण्याची या माणसांची ताकद पाहिली की दिपून जायला होतं. प्रत्येक हल्ल्यात अजि म्या काळ पाहिलाची प्रचिती, औषधाअभावी जिवाभावाच्या मैत्रिणीचा झालेला मृत्यू, त्याने ढवळून निघालेलं तिचं भावविश्व, मृतांमध्ये आपलं नातेवाईक नाहीयेत पाहुन वाटल्यावर होणारा आनंद, त्यानंतर लगेचच आप्पलपोट्यासारखं वाटून येणारी अपराधीपणाची भावना, याचं वर्णन केवळ निरलस वृत्तीने लिहीलेलं आहे. त्यात कोणताही आव नाही. खूप लहानपणी लंडनला जाऊन शिक्षण घेण्याचं स्वप्न पाहणाऱ्या झोयाला शेवटी तिथेच शिकायला मिळतं. कदाचित नियतीच्या मनात तेच असावं; कारण ब्रिटनमध्येच बर्मा कॅंपेनची धडाक्यात सुरुवात होते.तिथूनच झोयाला 'बीबीसी'वरच्या कार्यक्रमात बोलायची संधी मिळते आणि बघता बघता झोया बर्माच्या लढ्याचा आंतरराष्ट्रीय आवाज होऊन बसते. नुसती हळहळ कामाची नाही, तर काहीतरी ठोस कृती करणे आवश्यक आहे हे कळल्याने झोया जाहीर सभांमध्ये बोलून यू.एन आणि इतर मानवतावादी संघटनांवर दबाव आणायचं काम करते. या सर्वांमध्ये बर्मा सरकारचा रोष ओढवून घेतल्याने तिच्यावर आणि तिच्या बाबांवर मारेकरी घातले जातात, पण ती केवळ नशिबाने बचावते. पण अशाच एका हल्लात तिचे बाबा मात्र वाचत नाहीत.

रेफ्युजीपणाचे सल, शरीर एका ठिकाणी तर मन तिथे मायदेशात अशी ओढगस्त अवस्था आपण अनेक कथांमधून वाचून अनुभवलेली आहे. आपल्याला मायदेशातून हुसकावून लावलेल्यांबद्दल मनात कधीही न भरून येणारा कडवटपणा असेल तर त्यात आश्चर्य काहीच नाही. पण, वैयक्तिक कडवटपणा आणि सामूहिक कडवटपणा यात फरक आहे. ही कडवटपणाची भावना सार्वत्रिक व्हावी यााठी झोया निदर्शने करते आहे, सभांमध्ये पोटतिडीकीने बोलते आहे. निराधार, आपत्दग्रस्त लोकांचा तारणहार असलेल्या यू. एन. बद्दल मात्र झोया तक्रार करते. यू.एन बर्मामध्ये वेगवेगळे पुनर्वसनाचे कार्यक्रम राबवते आहे, बर्माच्या करेन लोकांना वेगवेगळ्या देशात नेऊन सोडते आहे, पण मूळ प्रश्नाला बगल देऊनच. लाखो लोकांच्या स्वप्नांची धुळवड दररोज खेळणाऱ्या, त्यांचे आयुष्य दुरापास्त करुन टाकणाऱ्या बर्माच्या हुकूमशाहीची मनमानी, लोशाहीची आवश्यकता ह्या मूळ प्रश्नालाच यू. एन. हात घालताना दिसत नाही. तिला दुसऱ्या कोणत्याही परक्या देशात नाही, तर आपल्या मायदेशातच परत जायचंय आणि त्यासाठी तिला जगभरातून जे कोणी मदत करु इच्छितात त्यांची मदत हवी आहे. झोयाला मायदेशी परतायचंय, आणि त्यासाठीच तिचा व इतर अनेकांचा लढा चालू आहे.

स्वातंत्र्य कोणी कोणाला बहाल करत नसतं, ते आपलं आपणच मिळवायचं असतं. त्यासाठी अनेक लढे लढले गेलेलढणारे मरतील कदाचित, मारलेही जातील; पण त्यांची स्वप्नं कधीही मरत नाहीत. एखाद्या व्यक्तीचा ज्यावर नितांत विश्वास आहे ती मूल्यं त्या व्यक्तीच्या मरणानंतर नाहीशी होत नाहीत, काळाच्या पडद्याआड जात नाहीत. ती मूल्यं जिवंत आहेत, त्यांच्यावर गाढ विश्वास आहे म्हणूनच झोया, तिचं कुटुंबिय, तिच्यासारखे अनेक करेन नागरीक जीवाची पर्वा न करता लढत आहेत. का? तर बर्माला स्वतंत्र झालेला पाहणं हे त्यांचं स्वप्नं आहे म्हणून, आणि त्याआधी अनेकांचंही तेच स्वप्नं होतं म्हणून. आपली कैफियत जगापर्यंत पोहोचवल्यावाय आणि मदतीचा हातभार लागल्यावाय हे स्वप्नं प्रत्यक्षात येणं शक्य नाही हे कळल्यानेच झोयाने या पुस्तकाचा डाव मांडल्यासारखा वाटतो.


--

अनुवाद:
ब्रह्मकन्या
झोया फन, डेमियन ल्युई
अनुवाद: श्रद्धा भोवड
प्रकाशक: मेहता पब्लिशिंग हाऊस

'एय्या'

00:00 >> 00:17

एलीला वाटतं, की

अनोळखी शहरामध्ये अनोळखी नावाच्या जागेत आपल्या शरीराची वळणं माहित नसलेल्या गादीवर बिनवासाच्या उशीच्या सोबतीने जाग येण्यात काय विलक्षण सुख आहे.

आपल्या एकटेपणाची क्रूर आठवण करून देणारा सिंगल बेड नाही इथे.  झोपेत तिरकं घड्याळासारखं गोल गोल फिरता येतंय इतका मोठा बेड आहे.


00:18 >> 00:30

एली इथे आलीये कारण तिला एका संपूर्ण वेगळ्या जगात जायचं आहे आणि एक संपूर्ण वेगळी व्यक्ती बनायचं आहे.

ती तिच्या कल्पनेत बरीच काय काय असते तशी .ती तिला जशी व्हावीशी वाटते तशी

हो, तिला तसं बनता येतं, पण त्यासाठी धीर एकवटावा लागतो, मन मुर्दाड करावं लागतं, पोटाच्या आतआतून कुठून कुठून काहीतरी तुटल्याचे,फुटल्याचे अावाज ऐकू आले तर त्याकडे दुर्लक्ष करावं लागतं

तिची काळजी करणारी माणसं भोवताली असली की तिला असा माज करता येत नाही.

  
00:31 >> 00:42

नव्या शहरातली नवी सकाळ, लोकांची अनोळखी भाषेतली लगबग, बाजारातल्या स्टॉलची  वाऱ्यात फडफडत असलेली ताडपत्री..

हे पाहत असताना अचानक तापलेल्या गच्चीवर गरम झळांमध्ये फडफडत असलेल्या शर्टाची आठवण मनातून उसळी मारून वर का येते?

एलीला वाटतं, कुठेही जा, काहीही करा, आपल्याला जे पाहायचं तेच पाहतो का आपण?

कशाचा कशाला संबंध नसतो.

की असतो?

त्या तापलेल्या गच्चीवर आपण काय करत होतो? त्याचं काय? पॅरापेटला टेकून रडत होतो बहुतेक कळवळून.

अाता आठवताना मूर्खासारखं वाटतं खूप. पण तसं घडलं खरं. काय करणार.

का रडत होतो? कारण नाही आठवत.

तिला एकदम पिक्चरमधल्या हातात क्लू असलेल्या पण स्मरणशक्ती हरवलेल्या हिरॉइनसारखं वाटतं.

हे आणि असं बरंच काही अवघ्या काही सेकंदांमध्ये घडून गेलेलं असतं, पण असं आयुष्यभरासाठी आठवणीत कायमचं रुतून बसलेलं..

एलीला एकदम होपलेस वाटतं..

कोरीयन मीडीयामध्ये बातमीचा विषय असलेला व्यक्ती सोडून इतर व्यक्तींचे चेहरे ब्लर केले जातात. एलीच्या आठवणींमध्ये ही सेन्सॉरशिप नसते, त्यामध्ये सोयीनुसार चेहरे धूसर करण्याची आणि कालांतराने विसरण्याची  मुभा  नसते. जे आहे ते सर्व काही सर्वच्या सर्व डीटेलसह जिवंत लसलसत राहतं..

एलीचा श्वास कोंडतो, तिला धाप लागते.

मग ती सवयीने एक दीर्घ श्वास घेते. मग मोजायला लागते.

एक मेंढी,

दोन मेंढ्या..

  
00:43 >> 1:00

विसरायचंय, विसरायचंय..पण कसं?

एकदा एका झुरळावर झाडू उगारताना त्या झुरळाने हात जोडल्यासारख्या अॅंटेना जोडल्या होत्या हे देखील आठवतं तिला.

हेलो मिस, टाइम काय झालाय?”

ती आवाजाच्या दिशेने पाहते. एक माणूस तिला काहीतरी विचारतोय.

हनुवटी थोडी निमुळती असती, डोळे जरा बारीक असते तर तंतोतंत तोच.

ओळखीच्या चेहऱ्यांना विसरायला दुऱ्या शहरात येऊन हे असं अनोळखी चेहऱ्यामध्ये ओळखीचे चेहरे शोधत हिंडणं

अं?”

टाइम काय झाला सांगणार का?”

आयॅम सॉरी, माझं घड्याळ बंद आहे.

ती उठून उलट्या दिशेने चालायला लागते.

पुढे जाऊन ती घड्याळ कानाला लावून पाहते. त्यात तिच्या भ्याडपणाची आणि हट्टीपणाची अाठवण करून देणारी नकोशी सेकंदं टकटकत राहतात.


 1:01 >> 01:12

नेहमी आपल्या डोळ्यासमोर 180अंशात पसरलेला समुद्र असा आडवा पडून ९० अंशात पाहताना मितीची, आहे-नाहीची सगळी गणितं डोक्यात उलटीपालटी होतात. आपली रळ नजर समुद्राला 90 अंशात छेद देऊन जाते तेव्हा या वाळूच्या, आपल्या अंगाखालीही अथांग पसरलेल्या समुद्राची नकोशी अस्वस्थ करणारी जाणीव होते.

हेलो मिस, तुम्ही असं इथं झोपणं धोक्याचं आहे. लवकरच भरती सुरू होईल

पुन्हा तोच. आवाज न विसरण्याचाही शाप आहे एलीला.

ती पडल्या पडल्या त्याच्याकडे आणि मग मान कलती करून किनाऱ्यावर नजर फिरवते. पूर्ण समुद्रकिनाऱ्यावर त्यांच्याशिवाय कोणीच नाही.

तो तिला वर्म्स आय व्ह्यू मधून दिसतो. त्याने कानाला कॉर्ड्स लावलेत. कोणतं गाणं ऐकतोय तो? कोणतं गाणं ऐकताना तो माझा विचार करतोय?

दुसऱ्याच्या विचारात अापण असण्याची कल्पना तिला अचानक नकोशी वाटते.

टाइम काय झाला सांगणार का?”

आयॅम सॉरी, माझं घड्याळ बंद आहे.

ती त्याच्याकडे निरखून पाहते. त्याला सेक्समध्ये इंटरेस्ट आहे काय?

आता आमच्यात सेक्स झालाच तर काय? आपण कोणती अंडरपॅंट घातलिये? की अाळसाने घातलीच नाहीये?

एलीला वाटतं की, आपल्याला ठाऊक नसतं त्यापेक्षा जे नेमकं ठाऊक असतं त्याचीच भीती जास्त वाटते.

किती वेळ झाला आपण असे ऊन्हात पडलोय?

हे असं रवाळ ऊन अापल्या अंगावरून चटके देत ओघळत असतं तेव्हा आपण जगात एकटे एकटेच आहोत असं का वाटत राहतं?

एकटेपणात वेळ असा संथ, कासवाच्या गतीने का सरतो?

याला माहित असेल का?

हनुवटी थोडीssशी, अगदी थोडीशी निमुळती असती आणि डोळे जरा बारीक असते तर..

तर काय?

तर काss?

मूर्ख कुठली.

ती उठून बसते तोवर तो निघून गेलाय.

तो तिथे खरंच होता की आपल्याला भास झाला?

तिने पडल्या पडल्याच वाळूत काहीतरी काढलंय.

ती पाहते तर, वाळूत तिच्याही नकळत चितारला गेलेला चेहरा पण अोळखीचाच आहे.

अनोळखी लोकांच्या शहरात येऊन, अनोळखी रस्त्यांवर चालतानाही ओळखीच्या लोकांपासून सुटका नाहीच शेवटी तर..

ती सुस्कारते.


 1:13 >> 1:41

वास्तवाला टाळता येईल, काही झालंच नाही असं भासवता येईल पण वास्तवाला टाळण्याचे परीणाम कसे टाळता येतील. त्यांच्यापासून सुटका नाहीच

व्हर्जिनिया लिओनर्डला म्हणते, की मान ताठ, छाती पुढे करून आयुष्याच्या डोळ्यात डोळे घालून जगता आलं पाहिजे. मगच ते कसंय ते कळेल. ते आहे तसं आपलं करून घेता आलं पाहिजे.. आणि ते कसं करायचं हे एकदा का कळलं की त्याला असं निर्ममपणे बाजूला ठेवून त्याकडे पाहता आलं पाहिजे.

कसं जमायचं? कोणीतरी आपल्यासोबत चालत चालत आपल्याला घनदाट जंगलाच्या मध्यभागी आणून पसार व्हावं आणि आपलं आपणंच रस्ता शोधून बाहेर यावं अशी अपेक्षा बाळगावी तसलंच काहीतरी. व्हर्जिनिया, बाय, काहीतरी जमेल असं सांग गं..

एली  मान हलवत केसांमध्ये अडकलेली, गालाला लागलेली, ड्रेसला लागलेली वाळू झटकत चालतेय. आपल्याला चिकटलेले असे अनेक संदर्भ देखील असे अंगावेगळे करता आले असते तर?

एका माणसाने म्हणे वाळूचे हजार दाणे एकत्र केले होते आणि तपश्चर्येने त्याचे तांदूळ करून दाखवले होते.

एली अंगाला लागलेल्या वाळूचे काही कण कागदाच्या पुडीत बांधून घेते.

अरे, तो घड्याळवाला मनुष्यच पुन्हा..तिसऱ्यांदा समोर येतोय. चला..म्हणजे तो माझा भास नव्हता.

आणि यात योगायोग तर नक्कीच नाही.

आता आपणच वेळ विचारावी का, मघाशी किती वाजले होते म्हणून?

तिला हसू येतं. एकच क्षण.

पुढच्याच क्षणी ती ताठ होते.

नाही, नकोच. अनोळखी लोकांना अोळखीचं करून घेणं..It leads to disappointment. It ALWAYS leads to disappointment.

आणि,

ती वळून उलट्या दिशेने चालायला लागते.



त्याचवेळी त्यानेही केलेला अबाउट टर्न तिला दिसला नाही का?

दिसला असता तर ही गोष्ट आहे त्यापेक्षा वेगळी असती का?

एखादी गोष्ट नाही मिळतेय म्हटल्यावर ती मिळवण्यासाठी, होणार नव्हतं ते खरं करून दाखवण्यासाठी जीवाच्या आकांताने धडपड करतो ना आपण? एलीने केली असती का?

त्याच्या पर्स्पेक्टिव्हमधून गोष्ट नेमकी कशी होती?

दोनदा स्वत:हून तिच्याकडे गेलेला तो तिसऱ्या वेळी पाठ दाखवून का चालता झाला?

तो ही तिच्यामध्ये कोणालातरी शोधत होता का?



एक प्रश्न आपल्या पोटा किती प्रश्नांना वाढवत असतो,नाही का?

पण तरीही, त्याच्यापुढे प्रश्नचिन्ह डकवायची सवय काही जात नाही.



याची उत्तरं काहीही असली तरी -

ती एय्याम्हणजे तिचीगोष्ट होती. सो...



--

'कामिनो डायरीज' मधील याआधीची पानं -  व्हामोसआल्मा
 
Designed by Lena